รัฐต้องเปิดเผยข้อมูล! คือทางออกของการทำข่าวสืบสวน : 'ประสงค์ เลิศรัตนวิสุทธิ์'

'ประสงค์ เลิศรัตนวิสุทธิ์' ชี้ข่าวสืบสวนเป็นการเสนอสิ่งที่เป็นประโยชน์ต่อสาธารณะ พร้อมยกข่าวใหญ่ในอดีต ทางออกของการทำข่าวสืบสวน รัฐต้องเปิดเผยข้อมูลมากกว่านี้ การเบิกจ่ายงบประมาณ-การจัดซื้อจัดจ้าง-ข้อมูลกระบวนการยุติธรรม ถ้ามีการปรับปรุงจะป้องกันการคอรัปชั่นได้ 

หมายเหตุ : เมื่อวันที่ 13 ก.พ. 2566 สถาบันอิศรา มูลนิธิพัฒนาสื่อมวลชนแห่งประเทศไทย จัดงาน 12 ปี สำนักข่าวอิศรา (www.isranews.org) Investigative News of Thailand ภายในงานมีการปาฐกถา 'บทบาทข่าวสืบสวนในการเปลี่ยนแปลงสังคม' โดย 'นายประสงค์ เลิศรัตนวิสุทธิ์' ผู้อำนวยการสถาบันอิศรา 

นายประสงค์ กล่าวว่า ภารกิจหลักของสื่อมวลชน คือหน้าที่ในการนำเสนอข่าวสิ่งที่เป็นประโยชน์ต่อสาธารณะ ที่นี่ในการทำข่าวเพื่อประโยชน์ต่อสาธารณะ ข้อเท็จจริงต้องผ่านกระบวนการแสวงหาข้อเท็จจริง ไม่ว่าจะเป็นการสัมภาษณ์ ตรวจสอบเอกสาร และการลงพื้นที่ ซึ่งในปัจจุบันมีข้อมูลข่าวสารจำนวนมาก การพัฒนาจากที่เข้าถึงเอกสารแบบดั่งเดิมเป็นการค้นหาข้อมูลทางอินเตอร์เน็ต โดยจะพูดถึงการพัฒนาของข่าวสืบสวน ตั้งแต่อดีตจนถึงปัจจุบัน

เริ่มต้นที่ คดีวอเตอร์เกต นับเป็นต้นแบบข่าวสืบสวน ที่นักสื่อสารมวลชนรุ่นหลัง ต้องศึกษาเป็นต้นแบบ โดยสิ่งที่เป็นต้นแบบของผู้สื่อข่าวสืบสวน คือความอดทนในการแสวงหาข้อมูล และจุดสำคัญของข่าวสืบสวน คือแหล่งข่าวลับ เมื่อ 10 ปีก่อน ไม่มีใครรู้เลยว่าคืออะไร เพียงแต่รู้ว่าเป็น Deep Throat ผู้สื่อข่าวจะต้องการรักษาความลับของแหล่งข่าว เช่น ในการเขย่าล่มบัลลังก์ประธานาธิบดีสหรัฐ ก็ยังไม่รู้ใครว่าแหล่งข่าวเป็นใคร มาจากไหน แต่เมื่อไม่กี่ปีที่ผ่านมา ได้รับการเฉลยจากทายาทของรองผู้อำนวยการเอฟบีไอแล้วว่าเป็นใคร ถ้าถามว่าประเทศไทยมีข่าวประเภทนี้ไหม ต้องย้อนกลับดูจริง ๆ ประเทศไทยมีข่าวประเภทสืบสวนสอบสวนเยอะมาก

ข่าวคดีทุจริตเครื่องราชอิสริยาภรณ์ เขย่าวงการสงฆ์ ข่าวนี้เริ่มจากจุดเล็ก ๆ จากคนไทยนิยมเครื่องราชอิสริยาภรณ์ เลยไปสืบค้นเจอขบวนที่ใช้ที่บริจาคเงินมากก็รับเครื่องราชอิสริยาภรณ์ได้เยอะ ก็เลยมีคนคิดว่ากระบวนนี้เป็นทุจริต โดยพบมีการสร้างใบอนุโมทนาบัตรปลอม โดยมีพระชั้นผู้ใหญ่ และคนจากเอกชน ทำชื่อขึ้นมา เพื่อออกเครื่องราชอิสริยาภรณ์ให้ ในช่วงนั้นมีการบริจาคเงินนับ หนึ่งพันล้านบาท ในที่สุดมีการรวบรวมข้อมูลต่าง ๆ จนทางตำรวจนำข้อมูลนี่ไปดำเนินคดีต่อไป คดีนี้อยู่ในศาลยาวนานมาก กว่า 20 ปี ข่าวดังกล่าวได้นำมาสู่กระบวนการเปลี่ยนแปลงออกเครื่องราชอิสริยาภรณ์

ข่าวทุจริต ส.ป.ก.4-01 ชนวนล้มรัฐบาล ชวน หลีกภัย เป็นข่าวที่สร้างกระทบกระเทือนต่อวงการการเมือง คือขบวนการทุจริตการขอเอกสารสิทธิ ส.ป.ก.4-01 มีจุดเริ่มต้นจากพรรคการเมืองในสมัยนั้นมักจะมีนโยบายที่ประชานิยม เลยมีนโยบายที่จะแจกเอกสารสิทธิ ส.ป.ก.4-01 ซึ่งทางรัฐบาลพรรคประชาธิปัตย์ในขณะนั้นมีนโยบายที่จะแจกเอกสารสิทธิให้ประชาชนปีละ 4 ล้านไร่ กระบวนการนี้ไม่มีการตรวจสอบ จน รมว. ท่านหนึ่ง ให้เอกสารสิทธิแก่กับเศรษฐีที่ดินภูเก็ต เลยนำไปสู่การเปิดโปงว่าทำไมถึงให้เศรษฐีที่ดินภูเก็ต จนพบว่ามีกระบวนการที่เปลี่ยนมือ และมีการทำให้การซื้อขายมากขึ้น ข่าวนี้เป็นชนวนเหตุให้รัฐบาลพรรคประชาธิปัตย์ล่มลง

ข่าวกลุ่ม 16 วงแตก สั่นสะเทือนระบบแบงก์ไทย ข่าวนี้เริ่มจากความขัดแย้งในวงการเมือง โดยมีบุคคลหนึ่งเขียนบทความเรื่อง มีนักการเมืองกลุ่มหนึ่ง เข้าไปเทคโอเวอร์บริษัทในตลาดหลักทรัพย์ โดยใช้ธนาคารกรุงเทพพาณิชย์การ เทคโอเวอร์ต่อ ๆ กัน มีการรวมหัวกันของนักการเมือง และมีตัวละครสำคัญ นายราเกซ สักเสนา อยู่เบี้องหลังขบวนการนี้ ในที่สุดทางธนาคารแห่งประเทศไทย ได้เข้าไปยึดแบงก์ จากเหตุการณ์ดังกล่าวเกิดความเสียหายกว่า หนึ่งแสนห้าหมื่นล้านบาท และสร้างความกระทบกระเทือนของประเทศไทยอย่างมหาศาล

ข่าวคดีกู้เงินเท็จ 45 ล้าน ปิดฉาก เลขา พรรคประชาธิปัตย์ นับเป็นข่าวแรก ๆ ที่อาศัยข้อมูลจากที่รัฐธรรมนูญกำหนด คือการเปิดเผยบัญชีทรัพย์สินและหนี้สิน โดยทุกคนที่ดำรงตำแหน่งทางการเมืองต้องเปิดเผยบัญชีทรัพย์สินและหนี้สิน ในขณะนั้น พลตรี สนั่น ขจรประศาสน์ รมว.มหาดไทย และเลขาธิการพรรคประชาธิปัตย์ ได้มีการยื่นบัญชีอื่น ๆ กู้เงิน 45 ล้านบาท จากการตรวจสอบพบว่า ไม่มีรายการเงินกู้ 45 ล้านบาท เลยมั่นใจว่าเป็นการกู้เท็จ จนนำไปสู่ชั้นศาลรัฐธรรมนูญ พร้อมชี้ว่าเป็นการแจ้งบัญชีทรัพย์สินเท็จ พลตรี สนั่น เลยได้ทำการลาออกจากเลขาธิการพรรคประชาธิปัตย์

ข่าวคดีซุกหุ้น - ชนักติดหลัง ทักษิณ ชินวัตร คดีนี้เกิดขึ้นเหมือน พันตำรวจโท ทักษิณ ชินวัตร กำลังจะลงเล่นการเมือง ก่อนการเลือกตั้งปี 2544 ได้มีการโอนหุ้นทั้งหมดให้บุตรและน้องสาว น.ส.ยิ่งลักษณ์ ชินวัตร จำนวนเงินกว่า สองหมื่นล้านบาท โดยอ้างว่ากำลังเตรียมตัวสำหรับการเป็น มรว. เพราะในกฎหมายสมัยนั้น กฎหมายการจัดการหุ้นส่วนห้ามเกินร้อยละ 50% เลยไปค้นบัญชีการถือหุ้นทั้งหมดของพันตำรวจโท ทักษิณ พบว่าผู้ถือหุ้นเป็นคนใช้ และรปภ. ถือหุ้นกว่าหมื่นล้านบาท นับเป็นหุ้น 1/4 ของหุ้นที่พันตำรวจโท ทักษิณและคุณหญิงพจมานถือหุ้นทั้งหมด สุดท้ายแล้วพันตำรวจโท ทักษิน ศาลรัฐธรรมนูญให้ชนะ แม้จะชนะในทางกฎหมาย แต่ก็แพ้ทางการเมือง เพราะคดีนี้เป็นชนักติดหลังมาเป็นเวลา จนนับไปสู่ชนวนเหตุโค่นบังลังก์ ทักษิณ ชินวัตร โดยพบความไม่ชอบมาพากด โดยก่อนที่จะโอนหุ้นทั้งหมดเพียง 1 วันเพิ่งประกาศใช้กฎหมายประกอบกิจการโทรคมนาคมซึ่งแก้สัดส่วนหุ้นของต่างชาติจาก 125 เป็น 145 ในคำสั่งศาลฎีกาของผู้ดำรงตำแหน่งทางการเมืองเขียนไว้ว่า จะทำการยึดทรัพย์ 4 หมื่นหกพันล้านบาท

ข่าวเปิดโปงสายสัมพันธ์กลุ่มทุนใหญ่ ผู้นำกองทัพ เห็นสายสัมพันธ์กับกลุ่มทุน เมื่อพลเอกประยุทธ์ จันทร์โอชา หลังทำการยึดอำนาจและได้ขึ้นเป็นนายกรัฐมนตรีแล้ว ต้องแสดงบัญชีทรัพย์สินและหนี้สิน สิ่งหนึ่งที่มีการพบเห็น คือมีการแสดงรายการว่าบิดาได้มีการขายที่ดินในเขตฝั่งธน จำนวน 600 ล้านบาท ในบัญชีทรัพย์สินนั้นเพียงแต่ระบุเป็นบริษัทแห่งหนึ่งซื้อไป ในที่สุดได้พบว่า บริษัทแห่งนี้เป็นบริษัทของเศรษฐีอันดับต้น ๆ ของประเทศ ข่าวนี้ไม่ได้บอกว่ามีการทุจริตหรือไม่ แต่มันแสดงให้เห็นถึงสายสัมพันธ์ระหว่างของผู้มีอำนาจทางการเมืองกับกลุ่มนายทุน จนไปนำสู่ เครือญาติของพลเอกประยุทธ์ในการดำรงตำแหน่งระดับสูงของกองทัพ คือ พลเอกปรีชา จันทร์โอชา น้องชายของพลเอกประยุทธ์ และเพิ่งพ้นจากตำแหน่งจากเหล่าทัพ มาเป็น ปลัดกระทรวงกลาโหม โดยลูกชายของพลเอกปรีชา ได้ตั้งบริษัทขึ้นมาในค่ายทหาร จนนำไปสู่การสืบค้น และทาง ป.ปใช. รับเรื่องไปตรวจสอบ แต่ยังไม่พบความคืบหน้าในขณะนี้

ข่าวเจาะข้อมูลถือหุ้นสื่อ ธนาธร จึงรุ่งเรืองกิจ ตกเก้าอี้ เมื่อนายธนาธร ประธานคณะก้าวหน้า ประกาศว่าจะลงเล่นการเมือง ก็เลยแถลงว่าจะโอนหุ้นทั้งหมด โดยให้ทางบริษัทหลักทรัพย์ไปจัดการ จนในที่สุดพบสืบค้นไปเรื่อย ๆ จากกรมพัฒนาธุรกิจการค้า พบว่ามีหุ้นหนึ่งชื่อว่า วี-ลัค มีเดีย  ซึ่งในรัฐธรรมนูญปี 2560 กำหนดว่าห้ามมีการถือหุ้นสื่อ ทางสำนักข่าวพยายามนำเสนอข้อเท็จจริงต่าง ๆ อาทิ วันเวลาที่เข้าถือหุ้น การโอนออกเช็ค จนในที่สุดศาลตัดสินให้นายธนาธร พ้นสภาของความเป็น ส.ส.

ข่าวจำคุก ยึดทรัพย์ คดีโกงภาษี 4000 ล้าน บทเรียน บิ๊ก ขรก สาธิต ข่าวนี้กระบวนการสืบค้นต่าง ๆ ในการขอคืนภาษีกว่าพัน ๆ ล้านบาทนั้น พบเป็นคอนโดร้างบ้าง ตึกร้างบ้าง แต่สามารถขอคืนภาษีได้ในระยะเวลารวดเร็ว และไม่มีการตรวจสอบแต่อย่างใด จนนำไปสู่กระบวนการตรวจสอบ ในที่สุดได้ทำการยึดทรัพย์อธิบดีสรรพากรในขณะนั้น สาธิต รังคสิริ อธิบดีในคดีดังกล่าวในชั้นศาลอุทธรณ์ได้มีคำสั่งจำคุก 99 ปี

สุดท้าย ข่าวคดีเทปลับ คดีบอส เปิดกลโกงเปลี่ยนความเร็ว พยานตายปริศนา จารุชาติ มาดทอง โดยเป็นคดีสร้างผลกระทบอย่างใหญ่หลวง แต่น่าเสียดายว่าผ่านเวลามาเป็นปีเศษแล้ว แต่ยังไม่การปฎิรูปกระบวนการยุติธรรมอย่างเป็นรูปธรรมเลย จุดสำคัญของคดีนี้ ต้องยอมรับว่าจุดอ่อนของสื่อเมืองไทย คือ การเปิดโปงว่ามีการสั่งไม่ฟ้องได้มาข่าวมาจากสื่อต่างประเทศ ทันทีที่ข่าวนี้ปรากฎได้มีแหล่งข่าวส่งรายละเอียดสำนวนคำสั่งไม่ฟ้องมาที่สำนักข่าวอิศรา ตรวจพบว่า มีพยาน 6 คนที่สำคัญที่เป็นอ้างสั่งไม่ฟ้อง ทั้งที่สำนักงานอัยการศาลอาญากรุงเทพใต้สั่งฟ้องไปแล้ว จนนำไปสู่การสืบค้นสอบถามพยานบุคคล จนพบว่าหนึ่งในพยาน นายจารุชาติ มาดทอง เป็นคนเชียงราย เสียชีวิตกระทันหันด้วยอุบัติเหตุทางรถจักรยานยนต์ จนนำไปสู่พยานตายปริศนา และอีกประเด็นหนึ่งที่ได้รับคือ เทปลับ นับเป็นพยานสำคัญของ ป.ป.ช. ที่จะเห็นว่ามีความพยายามที่จะเปลี่ยนความเร็วลงของนายบอส อยู่วิทยา ขับรถยนต์จาก 170-180 กม. ให้ไม่เกิน 80 กม. มีทั้งอดีตนายกตำรวจยศพลตำรวจเอก อัยการ รวมมือกัน การที่ได้รับเทป แสดงให้เห็นว่าสำนักข่าวอิศราได้รับความไว้อย่างใจอย่างมากที่สุด

จากข่าวทั้งหมดปัญหาสำคัญของการทำข่าว ในการเข้าถึงข้อมูลข่าวสาร แม้ว่ารัฐบาลจะประกาศแล้วว่า มันเป็น Open Government แต่ในข้อเท็จจริงยังมีหน่วยงานจำนวนมากที่ยังไม่มีการเปิดเผยข้อมูล อาทิ การเบิกจ่ายงบประมาณ การจัดซื้อจัดการ ข้อมูลกระบวนการยุติธรรม ถ้ามีการปรับปรุงขึ้นสิ่งนี้จะเป็นส่วนสำคัญในการปฎิรูปและป้องกันการคอรัปชั่นได้

น่าเสียดายว่า ข่าวสืบสวนได้รับความนิยมน้อยลงในสังคมไทย เนื่องจากเข้าถึงยาก และมีคนสืบสวนให้เสร็จ ดังนั้นแนวโน้มของสื่อมีการนำเสนอน้อยลงก็เกิดขึ้นทั่วโลก ในยุคที่มีการข้อมูลข่าวสารมากมาย และมีข่าวปลอมมากขึ้น ในช่วงต่อไปจะเห็นว่าข้อมูลข่าวสารที่ท่วมท้น ถ้าจัดการดี ๆ จะเป็นแนวโน้มของข่าวสืบสวนในระดับโลกและในประเทศไทยได้หรือไม่ ต้องติดตามกันต่อไป