วิกฤตชุมชนชาวเล : เมื่อ “พื้นที่ทางกายภาพและจิตวิญญาณ” ถูกคุกคาม

…ไม่มีทะเล ไม่มีที่ทำกิน มีแผ่นดิน ไม่มีที่อยู่อาศัย…
ปัจจุบันมี 41 ชุมชนชาวเล 2,758 ครัวเรือนราว 12,000 คน กระจายใน 5 จังหวัดอันดามัน

คือภูเก็ต 5 ชุมชน  พังงา 20  ชุมชน  ระนอง 3 ชุมชน  กระบี่ 10 ชุมชน  สตูล 3 ชุมชน  แบ่งออกเป็น 3 กลุ่ม  คือ กลุ่มมอแกน เป็นชาวเลที่มีวิถีหาอยู่หากินกับทะเลมากกว่าบนฝั่ง  ส่วนใหญ่ยังสื่อสารกันเป็นภาษามอแกน   และอาศัยตามเกาะต่างๆ  เช่น  เกาะเหลา  เกาะสินไห  เกาะช้าง  และเกาะพยามในจังหวัดระนอง  หมู่เกาะสุรินทร์ ในจังหวัดพังงา  และบ้านราไวย์ในจังหวัดภูเก็ต มีประชากรกว่า 2,100 คน  

กลุ่มมอแกลน อาศัยตั้งบ้านเรือนชายฝั่งทะเล มีวิถีชีวิตผสมผสานกับสมัยใหม่  เช่น หมู่บ้านชาวเลชายฝั่งทะเลกว่าสิบหมู่บ้านในจังหวัดพังงา  ภูเก็ต  และ เกาะพระทอง ประชากร 3,700 คน  และกลุ่มอูรักลาโว้ย เป็นชาวเลที่มีภาษาพูดเฉพาะแตกต่างจากมอแกน และมอแกลน  เป็นกลุ่มที่อาศัยตามเกาะต่างๆ ในจังหวัดสตูล ภูเก็ตบางส่วน  และกระบี่ เช่น เกาะลันตา  เกาะ พีพี  ฯลฯ  มีประชากรกว่า 6,200 คน

งดงาม...ท่ามกลางวัฒนธรรมที่...เรียบง่าย 

ชาวเลทั้งสามกลุ่ม   มีวิถีทางวัฒนธรรม การแสดงพิธีกรรม  ที่แตกต่างหลากหลายเรียบง่าย งดงาม  เกี่ยวข้องกับการเคารพบูชาสิ่งศักดิ์สิทธิ์และธรรมชาติ  อาทิเช่น  พิธีไหว้หลาพ่อตาหรือโต๊ะ ตามความเชื่อของแต่ละพื้นที่   พิธีนอนหาด  พิธีลอยเรือ  พิธีอาบน้ำมนต์   งานกินข้าวกลางบ้าน  การแสดงรองแง็งและกาหยง   ฯลฯ   เหล่านี้เป็นกระบวนการเชื่อมร้อยจิตวิญญาณของคนแต่ละรุ่นแต่ละตระกูลเข้าด้วยกัน นอกจากนี้ ชาวเลมีประสบการณ์และภูมิปัญญาความชำนาญเกี่ยวกับทะเลเป็นอย่างยิ่ง  ทั้งการจับทิศทางคลื่นลม  การจับสัตว์น้ำ  การดำน้ำ   การสร้างเรือ  การเอาชีวิตรอดในทะเล ฯลฯ   

ดังนั้น การไม่ปกป้องดูแลจากสังคมและระดับนโยบาย  นั่นหมายถึงการทำลายความหลากหลายทางวัฒนธรรมและภูมิปัญญาที่ควรสืบทอดให้คนรุ่นหลังได้ศึกษา

ผลพวงการพัฒนา  ก่อความเหลื่อมล้ำ...เบียดขับชาวเล

กลุ่มชาติพันธุ์ชาวเล  ได้รับผลพวงจากการพัฒนาสมัยใหม่ ที่ไม่สมดุลเหมือนกับชนเผ่าพื้นเมืองอื่น ๆ  ของประเทศไทย  ทั้งการพัฒนาอันดามัน เป็นพื้นที่ท่องเที่ยวระดับโลก และการประกาศเขตอุทยาน / เขตอนุรักษ์ทับที่ทำกินดั้งเดิมของชาวเล  ส่งผลให้เบียดขับวิถีชีวิตวัฒนธรรมชาวเล พื้นที่อยู่อาศัย และพื้นที่ประกอบพิธีกรรมถูกยึดด้วยวิธีการต่างๆ  รวมทั้งทะเล ที่เน้นการให้บริการนักท่องเที่ยว ที่มีมาทีหลัง   ทำให้ชาวเลไม่มีสิทธิเข้าไปหากินในที่เคยทำมาตั้งแต่บรรพบุรุษ ทั้งๆที่รัฐธรรมนูญไทยรับรองสิทธิตามจารีตประเพณีดั้งเดิม   แต่ไม่มีผลในทางปฏิบัติ   ส่งผลให้คุณภาพชีวิตของชาวเลตกต่ำลงเรื่อยๆ

ปัญหาไม่มั่นคงในที่อยู่อาศัย   : เมื่อเอกสารสิทธิ  อยู่เหนือสิทธิชุมชนดั้งเดิม

ชาวเลส่วนใหญ่ไม่มั่นคงในที่อยู่อาศัย เพราะไม่มีเอกสารสิทธิที่ดิน โดยส่วนใหญ่ชุมชนอยู่ในที่ดินรัฐ  บางชุมชนมีเอกชนอ้างสิทธิเหนือที่ดิน โดยออกเอกสารทับที่ชุมชนและฟ้องขับไล่ชาวเล  มีชุมชนชาวเลรวม  41  แห่งไม่มั่นคงในการอยู่อาศัยถึง 28  แห่ง

ชุมชนชาวเลที่มีเอกชนอ้างสิทธิเหนือที่ดินและมีปัญหาความไม่ชัดเจนในการถือครองที่ดิน คือ ชุมชนชาวเลอูรัคราโวยเกาะหลีเป๊ะ จังหวัดสตูล    ชุมชนชาวเลอูรัคลาโวยบ้านแหลมตง เกาะพีพีจังหวัดกระบี่  ชุมชนเกาะสิเหร่ และชุมชนชาวเลบ้านราไวย์ จังหวัดภูเก็ต  สำหรับชุมชนชาวเลบ้านราไวย์  มีจำนวน  255  ครัวเรือนกว่า 2,000  คน  ถูกฟ้องขับไล่แล้ว 10 ครอบครัว และมีแนวโน้มว่าจะถูกทะยอยฟ้องทั้งชุมชน

การขาดกรรมสิทธิ์ที่ดินส่งผลกระทบต่อสวัสดิการอื่นๆ เช่น ต้องใช้น้ำประปาไฟฟ้า ราคาแพงกว่าคนทั่วไป 2 ถึง 3 เท่าเพราะซื้อแบบต่อพ่วง   ขาดโอกาสที่จะได้รับการพัฒนาจากหน่วยงานท้องถิ่น

ปัญหาที่ทำกินดั้งเดิมในทะเล  ถูกแย่งชิง...จากกฎหมาย นโยบายและทุน

แต่เดิมชาวเล หากินตามเกาะแก่ง  ท้องทะเลและหน้าหาด  แต่นโยบายส่งเสริมการท่องเที่ยว ทำให้ชายหาด ท้องทะเลและแหล่งดูปะการังถูกเป็นพื้นที่สำหรับนักท่องเที่ยว  เมื่อชาวเลเข้าไปวางเครื่องมือดักปลา ต้องเผชิญกับความเสี่ยง จากการถูกทำลายโดยนักท่องเที่ยวหรือถูกคุกคามจากกลุ่มคนของบริษัท

การประกาศพื้นที่อุทยานทางทะเลทับซ้อนพื้นที่ทำกินดั้งเดิมของชาวเล  ทำให้การเข้าไปทำกินผิดกฎหมาย  ท่ามกลางความขัดแย้งระหว่างสิทธิทำกินตามจารีตประเพณีดั้งเดิมที่ระบุในรัฐธรรมนูญอันเป็นกฎหมายสูงสุดของประเทศ  กับการประกาศเขตอุทยานทับที่ทำกินดั้งเดิมของชาวเล 

และมติคณะรัฐมนตรีเมื่อวันที่  2 มิถุนายน 2553 เห็นชอบหลักการแนวนโยบายในการฟื้นฟูวิถีชีวิตชาวเล

“การให้ชาวเลสามารถประกอบอาชีพประมง  หาทรัพยากรตามเกาะต่างๆได้และเสนอ ผ่อนปรนพิเศษในการประกอบอาชีพประมงที่ใช้อุปกรณ์ดั้งเดิมของกลุ่มชาวเลในการเข้าไปทำมาหากินในพื้นที่อุทยานและเขตอนุรักษ์อื่น ๆ และกันพื้นที่จอด ซ่อมเรือ เส้นทางเข้า – ออกเรือ เนื่องจากส่วนมากทับซ้อนพื้นที่เพื่อการท่องเที่ยว มีความขัดแย้งกันเป็นระยะ รวมถึงการควบคุมเขตการทำประมงอวนลากและอวนรุนให้เป็นไปตามข้อตกลงอย่างแท้จริง ( รุกล้ำเขตประมง ชายฝั่ง ) “ 

แต่ มติครม.ไม่มีผลในทางปฏิบัติ  ในระหว่างปี 2553-2555 มีชาวเลถูกเจ้าหน้าที่อุทยานจับกุมพร้อมยึดเรือ อุปกรณ์และสัตว์น้ำ 32 ราย  เป็นการกระทำขัดมติคณะรัฐมนตรี และจงใจใช้อำนาจโดยฝ่าฝืนสิทธิตามรัฐธรรมนูญ เป็นการกระทำที่ผิดวินัยอย่างร้ายแรง  ทำให้ประชาชนได้รับความเดือดร้อนเสียหาย

ขุมน้ำเขียว ตะกั่วป่า ชาวใช้จอดเรือ และหากินหน้ามรสุม แต่ตอนนี้มีเอกชนอ้างสิทธิ์ขับไล่ ข่มขู่ชาวเล ไม่ให้เข้าไปจอดเรือ หากินอีก, ผู้หญิงชาวเลหากินกับการตอกหอยติบ หน้าชายหาด แต่เมื่อหาดกลายเป็นโรงแรม /รีสอร์ทเพื่อกาท่องเที่ยว ก็ถูกขับไล่ไม่ให้เข้าไปหาอีก

ชาวเลต้องออกทะเลไกลค่าใช้จ่ายสูง ต้องดำน้ำลึกขึ้น อันตรายกับชีวิต บางครั้งนักท่องเทียว แอบตัดอวนปล่อยปลา “ เราดำน้ำลงไปเห็นฝูงปลาดักมาได้สัก 100 โลแบ่งกันกินและขายมีรายได้ทั้งชุมชน  แต่ก่อนค่ำเห็นเรือลำใหญ่เข้ามาแล้ว  ปลาฝูงนี้หมดแน่  เขาลากไปทีละหลายตันเข้ามาในเขตพื้นบ้านก็ไม่มีใครจับหากเรือใหญ่มาเราก็อดกันทั้งชุมชน  “ เป็นเสียงจาก พรานทะเลกลอย  บางจาก  ชุมชนราไวย์ ที่หลังจากเกิดโรคน้ำหนีบจนเส้นเลือดในสมองแตก แต่ใจยังสู้ ไม่เคยท้อกับปัญหา ...ตอนนี้ถูกฟ้องขับไล่ที่ด้วย 

“พวกเราเอาเครื่องมือจับปลาไปวางลงในทะเล บางครั้งมันอยู่ใกล้กับแหล่งปะการัง แหล่งดำน้ำของภาคธุรกิจท่องเที่ยว ซึ่งเมื่อก่อนเป็นแหล่งทำกินสำคัญของชาวเล เมื่อนักท่องเที่ยวเห็นเครื่องมือหาปลาของพวกเรา  เค้าก็นึกว่าเราทำลายสิ่งแวดล้อม นึกว่าเราจับปลาสวยงาม เค้าก็ตัดลวดทำลายเครื่องมือของพวกเราเพื่อปล่อยให้ปลาเป็นอิสระ ซึ่งเกิดขึ้นบ่อย เราต้องเสียเงิน เสียเวลา  เสียของอยู่เรื่อยๆ เมื่อออกไปวางอวนหรือเครื่องมือหาปลาไกลออกไปกว่า 5,400 เมตร แต่อุปสรรค คือเรือประมงอวนลากขนาดใหญ่ได้ลากเอาอวนหรือเครื่องมือของเราไปด้วย บางทีหาไม่เจอเลย ” ซาติน ช้างน้ำ  ชาวเลชุมชนโต๊ะบาหลิว เล่า

สุสานและพื้นที่ทางจิตวิญญาณ  ถูกคุกคาม

ชาวเลมีพิธีกรรมหลายอย่าง  เช่น พิธีลอยเรือ  การไหว้บูชาหลาหรือโต๊ะที่เป็นสิ่งศักดิ์สิทธิ์  พิธีนอนหาด ซื่งเป็นการรวมญาติและทำพิธีสะเดาะเคราะห์เสี่ยงทาย งานกินข้าวกลางบ้าน  พิธีอาบน้ำมนต์  ฯลฯ   ดังนั้นทั้งสุสานและพื้นที่พิธีกรรมจึงเป็นแหล่งรวมจิตวิญญาณ และสืบทอดจารีตประเพณีชาวเลที่มีมาดั้งเดิม แต่นโยบายท่องเที่ยวทำให้เกิดการรุกรานที่ดินสุสานและยึดพื้นที่พิธีกรรมชาวเลไปเป็นพื้นที่ท่องเที่ยวมากขึ้นเรื่อยๆ ทำให้ชาวเลบางชุมชนไม่มีพื้นที่ทำพิธีกรรม สุสานชาวเลหลายแห่งถูกอ้างสิทธิครอบครองโดยนายทุน/ผู้มีอิทธิพล  ปัจจุบันมีพื้นที่สุสานและพื้นที่พิธีกรรมถูกคุกคามไม่ต่ำกว่า  15  แห่ง

ที่ภูเก็ตชาวเลไม่สามารถเดินเข้าออกสุสานได้เพราะเอกชนที่อ้างเป็นเจ้าของที่ดินทำประตูปิดสุสาน หากมีผู้เสียชีวิตต้องขอกุญแจไปเปิดสุสานเพื่อนำศพเข้าไปฝัง, ที่เกาะพีพีโรงแรม 4 แห่งสร้างทับสุสานชาวเล เหลือสุสานแห่งสุดท้าย  ล่าสุดยังมีการทำถนนผ่านกลางสุสาน โดยไม่ใส่ใจความรู้สึกของชาวเล, พื้นที่เพื่อทำพิธีกรรมและนอนหาด “ หาดไม้ขาว ” ของชาวเลจังหวัดภูเก็ต   ปัจจุบันมีการก่อสร้างโรงแรมชาวเลไม่มั่นใจว่าพื้นที่หาดสาธารณะจะถูกปิดเหมือนหาดอื่นๆในภูเก็ตหรือไม่, เกาะหลีเป๊ะ  รีสอร์ทสร้างติดกับสุสาน  ชาวเลเล่าว่าตอนนี้เขาห้ามฝังแล้ว  คิดว่าระยะยาวจะถูดยึด   เหมือนสุสานที่เกาะอื่นๆ, พื้นที่ประกอบพิธีกรรม ของชาวเลราไวย์ ภูเก็ต  เป็นลานโล่งที่ชาวเลทำต่อเนื่องมาทุกปี แต่ เอกชนอ้างเอกสารสิทธิ์ ทำให้ชาวเลรวมกลุ่มกันสร้างหลาบูชาเล็กๆไว้  เพื่อเป็นสัญลักษณ์และแสดงสิทธิ

ปัญหาไร้สัญชาติ  ไร้สิทธิขั้นพื้นฐาน

18 กันยายน 2550 มีมติครม.เรื่องแนวทางและหลักการกำหนดสถานะให้ชาวมอแกน 724  คน หลังจากนั้นมีชาวมอแกนที่อาศัยที่หมู่เกาะสุรินทร์ 94 คนได้รับบัตรประชาชน แต่ยังมีชาวมอแกนกว่า 600 คน  เกาะเหลา เกาะช้าง และเกาะพยาม ไม่ได้บัตรประชาชน  เป็นเพียงบัตรบัตรเลข  0  ซึ่งไม่มีสิทธิในบริการพื้นฐานของรัฐ  เช่น รักษาพยาบาล  เบี้ยยังชีพ  การเดินทาง คุ้มครองแรงงาน  ซึ่งทำให้มีโอกาสถูกข่มขู่และเรียกเก็บเงิน

ดอกบัว เกาะลอยและลูกสาว น้องดอกมะลิ เกาะลอย แม่ของหนูน้อยไม่มีบัตรประชาชนจึงเข้าไม่ถึงสิทธิขั้นพื้นฐานการรักษาพยาบาล และไม่กล้าพาลูกไปหาหมอตามนัดหลังคลอด เนื่องจากไม่มีเงินจ่ายค่ารักษา  ชาวเลที่ไม่มีบัตรป่วยหนักและเสียชีวิตในโรงพยาบาล  ไม่ได้รับสิทธิในการักษาฟรี  ต้องหาเงินมาจ่าย 50,000  บาท  จึงจะนำศพออกมาได้  ไม่มีเงินต้องทำสัญญาผ่อนชำระรายเดือน มีเสียงสะท้อนว่า  ตอนมีชีวิต นายไต๋เบ้นยากจน ไร้ค่า แต่เมื่อตายกลับมีราคา “ เราต้องผ่อนศพ ”  

ปัญหาการขาดความมั่นใจ / ภูมิใจในวิถีวัฒนธรรมดั้งเดิม  และอีกมาก

ชาวเลเผชิญกับปัญหาที่บั่นทอนความมั่นคงด้านวัฒนธรรมและจิตวิญญาณ  แม้ว่าจะเป็นคนพื้นเมือง แต่กลับไม่ได้รับการยอมรับ นอกจากนี้ยังมีปัญหาการศึกษา ภาษาและวัฒนธรรมกำลังสูญหาย ขาดความภาคภูมิใจในวัฒนธรรมตนเอง ข้อจำกัดที่เกิดขึ้นรอบด้านและการเข้าไม่ถึงระบบการเงินธนาคาร ทำให้ต้องเป็นหนี้นอกระบบ จ่ายดอกเบี้ยสูงถึงร้อยละ 20 – 60 บาทต่อเดือน และถูกข่มขู่คุกคามหากไม่จ่ายเงินรายวัน

………………….....

2  มิถุนายน 2553  คณะรัฐมนตรีเห็นชอบหลักการแนวนโยบายในการฟื้นฟูวิถีชีวิตชาวเล  และมอบให้หน่วยงานที่เกี่ยวข้องนำแผนไปปฏิบัติ  ประกอบด้วย  การสร้างความมั่นคงด้านที่อยู่อาศัย  การให้ชาวเลสามารถประกอบอาชีพประมงหาทรัพยากรตามเกาะต่างๆได้  โดยผ่อนปรนพิเศษในการที่ใช้อุปกรณ์ดั้งเดิมของกลุ่มชาวเล  การช่วยเหลือด้านสาธารณสุข การแก้ปัญหาสัญชาติ การส่งเสริมด้านการศึกษา การแก้ปัญหาอคติทางชาติพันธุ์  การส่งเสริมด้านภาษาและวัฒนธรรม การส่งเสริมชุมชนและเครือข่ายชาวเลให้เข้มแข็ง รวมทั้งให้มีงบประมาณส่งเสริม วันนัดพบวัฒนธรรมชาวเล  หากแต่ยังไม่เป็นผลในทางปฏิบัติ !

ที่มา :  เอกสารประกอบการเสวนา “วิกฤติ วิถีชาวเล” โดยมูลนิธิชุมชนไทย, สสส., ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร,  เครือข่ายชุมชนเพื่อการปฏิรูปสังคมและการเมือง, เครือข่ายชาวเล .