"ดาโต๊ะยุติธรรม"ในศาลเยาวชนชายแดนใต้ อีกหนึ่งก้าวย่างเพื่อความเป็นธรรม
"ดาโต๊ะยุติธรรม" เป็นระบบที่ใช้กันมาเนิ่นนานในการวินิจฉัยชี้ขาดคดีแพ่งเกี่ยวกับครอบครัวและมรดกของคู่ความที่เป็น "อิสลามศาสนิก" ใน 4 จังหวัดชายแดนภาคใต้ ตามพระราชบัญญัติว่าด้วยการใช้กฎหมายอิสลามในเขตจังหวัดปัตตานี นราธิวาส ยะลา และสตูล พ.ศ.2489
ดังที่บัญญัติไว้ในมาตรา 3 ของกฎหมายดังกล่าวว่า "ในการวินิจฉัยชี้ขาดคดีแพ่งเกี่ยวด้วยเรื่องครอบครัวและมรดกอิสลามศาสนิกของศาลชั้นต้นในจังหวัดปัตตานี นราธิวาส ยะลา และสตูล ซึ่งอิสลามศาสนิกเป็นทั้งโจทก์จำเลยหรือเป็นผู้เสนอคำขอในคดีที่ไม่มีข้อพิพาท ให้ใช้กฎหมายอิสลามว่าด้วยครอบครัวและมรดกบังคับแทนบทบัญญัติแห่งประมวลกฎหมายแพ่งและพาณิชย์ว่าด้วยการนั้น เว้นแต่บทบัญญัติว่าด้วยอายุความมรดก"
และในมาตรา 4 ที่ว่า "การพิจารณาคดีในศาลชั้นต้นตามความในมาตรา 3 ให้ดะโต๊ะยุติธรรมหนึ่งนายนั่งพิจารณาพร้อมด้วยผู้พิพากษา
ให้ดะโต๊ะยุติธรรมมีอำนาจหน้าที่ในการวินิจฉัยชี้ขาดข้อกฎหมายอิสลาม และลงลายมือชื่อในคำพิพากษาที่พิพากษาตามคำวินิจฉัยชี้ขาดนั้นด้วย
คำวินิจฉัยชี้ขาดของดะโต๊ะยุติธรรมในข้อกฎหมายอิสลามให้เป็นอันเด็ดขาดในคดีนั้น"
การพัฒนาระบบ "ดาโต๊ะยุติธรรม" เพื่ออำนวยความยุติธรรรมให้กับพี่น้องประชาชนในจังหวัดชายแดนภาคใต้ เป็นเรื่องที่พูดกันมานานเช่นกัน และล่าสุดได้มีก้าวย่างอันสำคัญ คือ การใช้ระบบ "ดาโต๊ะยุติธรรม" ในศาลเยาวชนและครอบครัว
สราวุธ เบญจกุล รองเลขาธิการสำนักงานศาลยุติธรรม เขียนบทความอธิบายเรื่องนี้เอาไว้อย่างน่าสนใจ และเป็นประโยชน์สำหรับการติดตามพลวัตของกฎหมายที่ใช้ระบบดาโต๊ะยุติธรรมเพิ่มเติมใน 4 จังหวัดชายแดนภาคใต้
ดาโต๊ะยุติธรรมคือใคร? และมีบทบาทอย่างไรในกระบวนการยุติธรรม
ในการประชุมคณะกรรมการตุลาการศาลยุติธรรม ครั้งที่ 20/2555 ได้เห็นชอบให้แต่งตั้งดะโต๊ะยุติธรรมขึ้นในศาลเยาวชนและครอบครัว จำนวน 3 คน ประกอบด้วย
- นายทวี หลีเยาว์ ดะโต๊ะยุติธรรมประจำศาลจังหวัดปัตตานี ให้ดำรงตำแหน่งดะโต๊ะยุติธรรมประจำศาลเยาวชนและครอบครัวจังหวัดปัตตานี
- นายมะดารี โต๊ะและ ดะโต๊ะยุติธรรมประจำศาลจังหวัดยะลา ให้ดำรงตำแหน่งดะโต๊ะยุติธรรมประจำศาลเยาวชนและครอบครัวจังหวัดยะลา
- นายสำชุดดิน มาลินี ดะโต๊ะยุติธรรมประจำศาลจังหวัดสตูล ให้ดำรงตำแหน่งดะโต๊ะยุติธรรมประจำศาลเยาวชนและครอบครัวจังหวัดสตูล
ทั้งนี้ ตั้งแต่วันที่ 1 ต.ค.2555
จากมติการประชุมคณะกรรมการตุลาการศาลยุติธรรมดังกล่าว อาจทำให้เกิดความสงสัยว่าใครคือ "ดะโต๊ะยุติธรรม" และบุคคลเหล่านี้มีบทบาทอย่างไรในกระบวนการยุติธรรม
"ดะโต๊ะยุติธรรม" เป็นข้าราชการฝ่ายตุลาการศาลยุติธรรม ซึ่งมีอำนาจและหน้าที่ในการวินิจฉัยชี้ขาดข้อกฎหมายอิสลาม และลงลายมือชื่อในคำพิพากษาที่พิพากษาตามคำวินิจฉัยชี้ขาดนั้น โดยดะโต๊ะยุติธรรมต้องนั่งพิจารณาคดีพร้อมด้วยผู้พิพากษาในคดีแพ่งเกี่ยวด้วยเรื่องครอบครัวและมรดกสำหรับอิสลามศาสนิกของศาลชั้นต้นในจังหวัดปัตตานี นราธิวาส ยะลา และสตูล ซึ่งอิสลามศาสนิกเป็นทั้งโจทก์ จำเลย หรือเป็นผู้เสนอคำขอในคดีที่ไม่มีข้อพิพาท โดยให้ใช้กฎหมายอิสลามว่าด้วยครอบครัวและมรดกบังคับแทนบทบัญญัติแห่งประมวลกฎหมายแพ่งและพาณิชย์ว่าด้วยการนั้น ยกเว้นแต่ในเรื่องของอายุความมรดก
จากลักษณะของคดีที่มีลักษณะเฉพาะ และคำวินิจฉัยชี้ขาดของดะโต๊ะยุติธรรมในข้อกฎหมายอิสลามให้เป็นอันเด็ดขาดในคดีนั้น ไม่สามารถอุทธรณ์ ฎีกาได้อีก ทำให้บุคคลที่จะมาเป็นดะโต๊ะยุติธรรมต้องเป็นบุคคลที่มีคุณสมบัติเฉพาะด้วยเช่นกัน โดยที่สำคัญต้องเป็นมุสลิมและมีความรู้ในศาสนาอิสลาม สามารถเป็นผู้วินิจฉัยชี้ขาดข้อกฎหมายอิสลามเกี่ยวด้วยครอบครัวและมรดกได้ โดยมีหลักเกณฑ์และวิธีการคัดเลือกเพื่อบรรจุและแต่งตั้งบุคคลให้ดำรงตำแหน่งดะโต๊ะยุติธรรม ตามระเบียบที่ ก.ต.กำหนดไว้
ด้วยเหตุที่ว่าการใช้กฎหมายอิสลามว่าด้วยครอบครัวและมรดกตามพระราชบัญญัติว่าด้วยการใช้กฎหมายอิสลามในเขตจังหวัดปัตตานี นราธิวาส ยะลา และสตูล พ.ศ.2489 ไม่สามารถใช้บังคับได้ทุกศาลทั่วประเทศ และจะใช้บังคับก็ต่อเมื่อเป็นคดีที่อยู่ในเขตอำนาจศาลชั้นต้นเฉพาะใน 4 จังหวัด อันได้แก่ ปัตตานี นราธิวาส ยะลา และสตูล และคู่ความหรือผู้เสนอคำขอต้องเป็นมุสลิมด้วยกันเท่านั้น ตั้งแต่ พ.ศ.2489 จนถึงปัจจุบันจึงมีการแต่งตั้งดะโต๊ะยุติธรรมเข้ามาปฏิบัติหน้าที่เฉพาะในศาลจังหวัด 4 จังหวัดดังกล่าว ส่วนศาลเยาวชนและครอบครัวใน 4 จังหวัดชายแดนภาคใต้ที่มีการจัดตั้งขึ้นใน พ.ศ.2549 ยังไม่มีระบบดาโต๊ะยุติธรรม
อย่างไรก็ดี มีการแก้ไขกฎหมายศาลเยาวชนและครอบครัวให้มีผลใช้บังคับใน พ.ศ.2554 ทำให้คดีครอบครัวและมรดกบางประเภทอยู่ในเขตอำนาจของศาลเยาวชนและครอบครัว เห็นได้จากบทบัญญัติในพระราชบัญญัติศาลเยาวชนและครอบครัวและวิธีพิจารณาคดีเยาวชนและครอบครัว พ.ศ.2553 มาตรา 10 กำหนดให้ศาลเยาวชนและครอบครัวมีอำนาจพิจารณาพิพากษา หรือมีคำสั่งในคดีดังต่อไปนี้
(1) คดีอาญาที่มีข้อหาว่าเด็กหรือเยาวชนกระทำความผิด
(2) คดีอาญาที่ศาลซึ่งมีอำนาจพิจารณาคดีธรรมดาได้โอนมา
(3) คดีครอบครัว
(4) คดีคุ้มครองสวัสดิภาพ
(5) คดีอื่นที่มีกฎหมายบัญญัติให้เป็นอำนาจหน้าที่ของศาลเยาวชนและครอบครัว
นอกจากนี้ ยังมีการบัญญัติถึงคำว่า "คดีครอบครัว" เพิ่มเติมไว้ในพระราชบัญญัติศาลเยาวชนและครอบครัวฯ ให้หมายความรวมถึงคดีแพ่งที่ฟ้องหรือร้องขอต่อศาลหรือกระทำการใดๆ ในทางศาลเกี่ยวกับผู้เยาว์หรือครอบครัว ซึ่งจะต้องบังคับตามประมวลกฎหมายแพ่งและพาณิชย์ กฎหมายว่าด้วยการจดทะเบียนครอบครัว หรือกฎหมายอื่นที่เกี่ยวกับครอบครัว
จากเนื้อหาในพระราชบัญญัติศาลเยาวชนและครอบครัวฯ ดังกล่าวจะเห็นได้ว่าคดีครอบครัวและมรดกบางประเภท แม้ว่าจะเป็นคดีที่เกี่ยวข้องและอยู่ในเขตอำนาจศาลเยาวชนและครอบครัวโดยตรง แต่หากคู่ความเป็นอิสลามศาสนิกในจังหวัดปัตตานี นราธิวาส ยะลา และสตูล ที่ต้องมาใช้สิทธิทางศาล หากไม่มี "ดะโต๊ะยุติธรรม" ในศาลเยาวชนและครอบครัวจะทำให้การใช้กฎหมายอิสลามไม่ครบถ้วนสมบูรณ์ในศาลจังหวัดทุกศาลนพื้นที่ 4 จังหวัดชายแดนภาคใต้
จากข้อขัดข้องดังกล่าว ทำให้อิสลามศาสนิกขาดโอกาสในการได้รับความคุ้มครองสิทธิ สวัสดิภาพ และวิธีปฏิบัติต่อเด็ก เยาวชน สตรี และบุคคลในครอบครัว รวมทั้งกระบวนพิจารณาคดีของศาลเยาวชนและครอบครัวโดยเสมอภาค เช่นเดียวกับผู้นับถือศาสนาอื่น และในขณะเดียวกันก็อาจไม่ได้รับประโยชน์อย่างเต็มที่จากเจตนารมณ์ในการบัญญัติพระราชบัญญัติศาลเยาวชนและครอบครัวฯ ที่มุ่งถึงการกำหนดมาตรการพิเศษเพื่อคุ้มครองเยาวชนและความสัมพันธ์ในครอบครัวไว้โดยเฉพาะ เช่น มาตรการไกล่เกลี่ยเพื่อให้มีการพัฒนาสัมพันธภาพในครอบครัวให้ดีกว่าการนำคดีมาฟ้องร้องกัน หรือการที่ศาลมอบหมายให้นักสังคมสงเคราะห์ หรือนักจิตวิทยา ดำเนินการสืบเสาะข้อเท็จจริงที่จำเป็นเพื่อสวัสดิภาพและประโยชน์ของเยาวชน เป็นต้น
ดังนั้น การแต่งตั้งดะโต๊ะยุติธรรมประจำศาลเยาวชนและครอบครัวจังหวัดปัตตานี นราธิวาส ยะลาและสตูล ตั้งแต่วันที่ 1 ต.ค.2555 เป็นการเปลี่ยนแปลงที่สำคัญของการสร้างความเป็นธรรมในสังคม การเข้าถึงความยุติธรรมโดยสะดวก รวดเร็ว และเป็นธรรมของศาลยุติธรรม ที่มีจุดมุ่งหมายในการอำนวยความสะดวกแก่อิสลามศาสนิกวิธีหนึ่ง
ผู้เขียนหวังว่าศาลยุติธรรมจะมีส่วนในการลดความขัดแย้ง สร้างความเสมอภาค ความยุติธรรม และการเคารพในศักดิ์ศรีความเป็นมนุษย์ อันจะเป็นวิธีการหนึ่งซึ่งนำมาสู่ความสงบสุขและสันติภาพอย่างถาวร