เหมืองโปแตซ อุดร: อีกสงครามชาวบ้าน-รัฐ-นายทุน ในโปรเจ็คพัฒนาของรัฐ

จากสถานการณ์ที่ชาวบ้านกลุ่มอนุรักษ์สิ่งแวดล้อมอุดรธานี เข้าตรึงพื้นที่ป้องกัน กพร.เข้าไปปักหมุดรังวัดโครงการเหมืองแร่โปแตซ และเกิดการปะทะกับชาวบ้านกลุ่มที่หนุนโครงการ และล่าสุดศูนย์ข้อมูลสิทธิมนุษยชนและสันติภาพอีสาน ได้ยื่นหนังสือต่อคณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติให้ตรวจสอบความโปร่งใสในการดำเนินการของ กพร. มาร่วมกันพิจารณาจุดเริ่มต้นจนถึงวันนี้ที่ทำท่าว่าความรุนแรงจะบานปลาย

จุดเริ่มต้นของความรุนแรง

นับจากที่รัฐบาลไทยออกประกาศกระทรวงอุตสาหกรรม เมื่อวันที่ ๑๑ มิถุนายน ๒๕๒๓ เชิญชวนให้เอกชนยื่นคำขอสิทธิสำรวจและผลิตแร่โปแตชในภาคตะวันออกเฉียงเหนือ บริษัท อะกริ  โปแตช  จำกัดบริษัทสัญชาติแคนนาดา (ต่อมาได้เปลี่ยนชื่อเป็นบริษัทเอเชียแปรซิฟิก โปแตช คอร์เปอร์เรชั่น จำกัดหรือ เอพีพีซี) ได้ทำสัญญาและได้รับอนุญาตจากรัฐบาลไทย โดยกรมอุตสาหกรรมพื้นฐานและการเหมืองแร่ (เดิมคือกรมทรัพยากรธรณี) กระทรวงอุตสาหกรรม ให้ประกอบกิจการเหมืองแร่ พัฒนา และหาประโยชน์จากแหล่งแร่ ที่บริษัทฯ ได้ทำการเจาะสำรวจและมีความเป็นไปได้ในเชิงพานิชย์ ตามสัญญาฉบับลงวันที่ ๔ ตุลาคม ๒๕๒๗ และต่อมาเมื่อวันที่ ๒๙ พฤศจิกาบน ๒๕๓๗ มีการแก้ไขสัญญาเพิ่มเติม

ต่อมาเมื่อวันที่ ๓ พฤศจิกายน ๒๕๔๓ กระทรวงอุตสาหกรรมได้ออกอาชญาบัตรพิเศษแก่บริษัทฯ  จำนวน ๕๓ แปลง  ครอบคลุมเนื้อที่ ๑๒๐,๐๐๐ ไร่  ในอำเภอเมืองอุดรธานีและอำเภอประจักษ์ศิลปาคม  จากการสำรวจนั้นพบว่าในจังหวัดอุดรธานี เป็นแหล่งแร่โปแตชที่มีความอุดมสมบูรณ์สูง เกรดดี เป็นแร่โปแตชชนิดซิลไวท์ มีคุณภาพทัดเทียมกับที่พบในประเทศแคนาดา แร่ที่พบนี้อยู่ที่ระดับความลึกประมาณ ๓๐๐ - ๔๐๐ เมตร  และในแหล่งอุดรเหนือมีปริมาณแร่สำรองประมาณ ๗๐๐ ล้านตัน  และในแหล่งอุดรใต้ มีปริมาณสำรอง ๓๐๐ ล้านตัน  บริษัทฯ จึงได้ยื่นคำขอประทานบัตรทำเหมืองแร่โปแตช เมื่อวันที่ ๙ มิถุนายน ๒๕๔๗ ได้รับจดทะเบียนคำขอประทานบัตรทำเหมืองแร่ใต้ดินเพื่อผลิตแร่โปแตชในพื้นที่แหล่งอุดรใต้  จำนวน ๒๒,๔๓๗ ไร่ ครอบคลุมอำเภอเมืองอุดรธานี  และอำเภอประจักษ์ศิลปาคม  และเมื่อวันที่ ๒๙ ตุลาคม ๒๕๔๗ ได้รับจดทะเบียนคำขอประทานบัตรทำเหมืองแร่ใต้ดินเพื่อผลิตโปแตชในแหล่งพื้นที่อุดรเหนือ จำนวน๕๒,๐๓๗ ไร่  ครอบคลุมอำเภอเมืองอุดรธานี  อำเภอประจักษ์ศิลปาคม และอำเภอหนองหาน  รวมแล้ว ๗๔,๔๗๔   ไร่  โดยหวังจะเปิดทำเหมืองแร่ใต้ดินในพื้นที่ทั้งหมด

จากรายงานคณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติ ที่ได้จัดทำรายงานตรวจสอบปัญหาความขัดแย้งจากโครงการเหมืองแร่โปแตชอุดรธานี เมื่อปี ๒๕๕๐ มีความเห็นว่าโครงการนี้จะส่งผลกระทบรุนแรงต่อราษฎร และคุณภาพสิ่งแวดล้อมในวงกว้างมาก  พื้นที่การขุดทำเหมืองใต้ดินนั้นซ้อนทับกับพื้นที่ที่มีราษฎรอยู่อาศัย ทำกิน ชุมชน เป็นที่ตั้งของเมือง เกือบแปดหมื่นไร่ จึงสร้างความวิตกกังวลให้กับราษฎรในหลายประการ เช่น การทำเหมืองใต้ดินอยู่ด้านล่างของที่อยู่อาศัย ทำกิน มีทั้งชุมชนชนบทและชุมชนเมือง ราษฎรกลัวว่าหากเหมืองใต้ดินถล่ม จะทำให้ที่ดินด้านบนถล่มตามไปด้วย จะสร้างความเสียหายต่อชีวิตและทรัพย์สิน ซึ่งการรับรองต่อระบบป้องกันมลพิษและรักษาสิ่งแวดล้อมตามคำมั่นของผู้ประกอบการ ราษฎรไม่เชื่อมั่น เกรงว่าเมื่อทำเหมืองใต้ดินแล้ว การขุดเกลือ น้ำเกลือ ฝุ่นเกลือ จะส่งผลต่อสภาพแวดล้อม ที่ดินทำกิน  รวมถึงน้ำเกลืออาจไหลลงแหล่งน้ำสำคัญทำให้กลายเป็นน้ำกร่อยหรือน้ำเค็ม  และเมื่อคิดค่าใช้จ่ายสำหรับระบบป้องกันมลพิษและรักษาสิ่งแวดล้อมให้ได้ผลตามคำมั่นแล้ว คาดว่าจะเป็นค่าใช้จ่ายที่สูงมากกว่ารายได้จากการขายแร่โปแตช หากเกิดปัญหาการแพร่กระจายของดินเค็ม น้ำเค็ม และสภาพแวดล้อมเสียหาย ฯลฯ ก่อให้เกิดค่า ใช้จ่ายในการแก้ไขปัญหาสูงมากซึ่ง เมื่อถึงเวลานั้นรัฐซึ่งหมายถึงคนไทยทั้งประเทศต้องเข้ามารับภาระในการแก้ไขปัญหา

กรณีผลกระทบด้านสิ่งแวดล้อมจากกากแร่หรือกองเกลือซึ่งในรายงานผลกระทบสิ่งแวดล้อมเดิมที่ผ่านความเห็นชอบของ คชก. เมื่อปี 2543 นั้นระบุว่าจะมีกองเกลือที่มีความยาว ๑.๐๐๐ เมตร  กว้าง ๖๐๐ เมตรและสูง ๔๐ เมตร  จำนวน ๒๐ ล้านตัน  ซึ่งกองเกลือดังกล่าวมีความสูงกว่าบ้านเรือนของประชาชนและต้นไม้ในพื้นที่โครงการ  อันมีลักษณะเป็นภูเขาเกลือขนาดมหิมา  และจะถูกทิ้งไว้โดยไม่มีสิ่งปกปิด เป็นเวลา ๕๐ ปี  เมื่อถึงฤดูแล้งที่อากาศแห้งและลมพัดแรงฝุ่นผงเกลือก็จะฟุ้งกระจายไปในอากาศ  เมื่อถึงฤดูฝนในกรณีฝนตกหนักหรือเกินน้ำท่วม  เกลือปริมาณ ๒๐ล้านตัน  จะถูกชะล้างลงสู่ดินและแหล่งน้ำต่าง ๆ  ในสภาพแวดล้อม  ทำให้นาข้าวเสียหายได้อย่างรุนแรง  ทำลายป่าไม้  และแหล่งน้ำธรรมชาติทุกแหล่ง  ไม่ว่าจะเป็นหนองน้ำ  อ่างเก็บน้ำหรือแม่น้ำลำคลองในบริเวณหลายตารางกิโลเมตรโดยรอบ

นอกจากนี้จากรายงานของคณะกรรมการสิทธิฯ ยังอ้างถึงคำชี้แจงของผู้ประกอบการ  ว่าการทำเหมืองแร่โปแตชจะทำเพื่อใช้ในประเทศไทยใช้เพียง ๒๐ % ของที่ขุดได้ อีก ๘๐ % ส่งออก  โดยคณะกรรมการสิทธิฯ เห็นว่า หากเทียบกับการซื้อแร่โปแตชจากต่างประเทศเข้าใช้ ๒๐ % ค่าใช้จ่ายเมื่อเทียบกับผลเสียต่างๆ ที่จะเกิดขึ้นในอนาคต กับปัญหาความวิตกกังวล และความแตกความสามัคคีของราษฎรและสภาพแวดล้อมที่เสียหาย จะมีความคุ้มค่ามากว่า เพราะการทำเหมืองโปแตชนี้ทำให้รัฐมีรายได้ปีละประมาณ ๖๐๐ ล้านบาท  คิดแล้วไม่เกินร้อยละ ๕  ของรายได้ของผู้ประกอบการเท่านั้น ตลอดทั้งการที่มีคนทำงานประมาณ ๙๐๐ คน นั้นนับเป็นการไม่คุ้มค่ากับผลเสียต่างๆ เป็นต้นว่า  ดินเสีย  มลพิษ  ความเจ็บไข้ได้ป่วย  ค่ารักษาพยาบาล ฯลฯ

ตั้งแต่ขั้นตอนการดำเนินการสำรวจและยื่นคำขอประทานบัตรของ บริษัทฯ ได้รับการคัดค้านจากประชาชนในท้องที่  โดยเมื่อปี ๒๕๔๕ ประชาชนในท้องที่ตำบลโนนสูง  และตำบลหนองไผ่  อำเภอเมืองอุดรธานี  ตำบลห้วยสามพาด  และตำบลนาม่วง อำเภอประจักษ์ศิลปาคมได้รวมตัวกันตั้งกลุ่มอนุรักษ์สิ่งแวดล้อมอุดรธานีขึ้น  และแสดงตัวเคลื่อนไหวคัดค้านโครงการเหมืองแร่ใต้ดินอย่างจริงจังทุกขั้นตอนจนปัญหาความขัดแย้งในพื้นที่โครงการเหมืองแร่โปแตชอุดรธานีเป็นที่รับรู้ในสังคมไทย และเผยให้เห็นว่านโยบายการพัฒนาเหมืองแร่โปแตชในภาคอีสานไม่ได้มีเพียงในจังหวัดอุดรธานีเท่านั้นหากแต่มีโครงการลักษณะเดียวกันในอีก ๖ จังหวัดภาคอีสานรวมแล้วพื้นที่กว่า ๗ แสนไร่

ความรุนแรงกับการปักหมุดเขตเหมืองแร่

หากเริ่มต้นตั้งแต่บริษัทฯ ทำสัญญาสำรวจและผลิตแร่โปแตชกับกระทรวงอุตสาหกรรมเมื่อปี ๒๕๒๓ ก็ยาวนานมากว่า ๓๐ ปี และกระแสการคัดค้านการทำเหมืองแร่ในชุมชนอีสานก็ขยายวงกว้างขวางขึ้น เฉพาะในพื้นที่จังหวัดอุดรธานีขบวนคัดค้านเหมืองแร่โปแตชนั้นยืดเยื้อเรื่อยมาจนเกิดการฟ้องร้องดำเนินคดีกับแกนนำชาวบ้านหลายคน แต่บริษัทฯก็ไม่สามารถปักหมุดเขตเหมืองแร่เพื่อประกอบการขอประทานบัตรเปิดเหมืองแร่ได้

ทำให้ บริษัท เอพีพีซี เจ้าของกิจการเดิมตัดสินใจขายกิจการ ในวันที่ ๓๐ พฤษภาคม ๒๕๔๙  บริษัทสินแร่เมืองไทย จำกัด  ซึ่งเป็นบริษัทในเครือของบริษัทอิตาเลียนไทย  ดีเวลลอปเมนท์  จำกัด (มหาชน) ได้ซื้อหุ้นของบริษัทเอเซีย แปซิฟิค  รีสอร์ซเซส จำกัด  ซึ่งเป็นบริษัทแม่ของบริษัทเอพีพีซี และภายหลังเข้าดำเนินโครงการบริษัทอิตาเลี่ยนไทยได้ร่วมกับผู้ว่าราชการจังหวัดอุดรธานีขณะนั้น ก็ได้ตั้งโต๊ะแถลงข่าวว่าบริษัทฯ ขอถอนคดีความทั้งหมดที่บริษัทเดิมได้เคยดำเนินกับชาวบ้านอย่างไม่มีเงื่อนไขอันได้แก่คดีบุกรุกทำให้เสียทรัพย์, คดีหมิ่นประมาท ที่บริษัทฯเคยแจ้งความดำเนินคดีกับชาวบ้าน ซึ่งมีข้อขัดแย้งเกิดขึ้นในช่วงของการรังวัดแนวเขตเหมืองแร่เพื่อประกอบคำขออนุญาตประทานบัตร  และเรื่องรายงานศึกษาผลกระทบสิ่งแวดล้อม หรืออีไอเอที่เป็นปัญหามาตั้งแต่ปี ๔๓ - ๔๙ บริษัทยินดีที่จะทำอีไอเอใหม่  และยื่นเข้าสู่ขบวนการพิจารณาของคณะกรรมการผู้ชำนาญการใหม่

คราวนั้น อิตัลไทยพยายามถอดรูปเงาะ  เพื่อจะบอกแก่ตลาดในโลกธุรกิจเหมืองแร่ว่าโครงการเหมืองแร่โปแตชอุดรธานี เป็นแหล่งแร่โปแตชคุณภาพระดับโลก ปริมาณมหาศาล ปลอดปัญหาทางเทคนิค ปัญหาในข้อกฎหมาย และที่สำคัญปลอดปัญหามวลชน ขณะเดียวกันบริษัทก็เร่งรัดให้เกิดการปักหมุดรังวัดเขตเหมืองแร่ตามขั้นตอนประทานบัตร แต่เหตุการณ์กลับเผยในทางตรงข้ามเมื่อภาพสมานฉันท์ที่ว่าเป็นเพียงเกมส์ ลับ ลวง พลางเมื่อแกนกลุ่มอนุรักษ์ฯ ๕ คนถูกฟ้องร้องดำเนินคดี  และ ๒ ใน ๕ เป็นคู่สามีภรรยาที่มีลูกสาวเป็นเด็กอ่อนแฝดสอง อายุเพียง ๒ เดือนเมื่อถูกหมายจับ ชาวบ้านทั้ง ๕ คนพร้อมด้วยเด็กแฝดอายุสองเดือนนั้นถูกควบคุมตัวในห้องขังศาลจังหวัดอุดรธานี ระหว่างขั้นตอนดำเนินเรื่องขอประกันตัวแม่ของเด็กแฝดทั้งสองต้องให้นมลูกในห้องขัง นั่นย่อมเป็นภาพที่ออกมาฟ้องสถานการณ์ความรุนแรงในพื้นที่โครงการเหมืองแร่โปแตชอุดรธานี แม้จะเปลี่ยนผู้ถือหุ้นเป็นบริษัทอิตาเลี่ยนไทยแล้วก็ตาม

เมื่อวันที่  ๒๐  เดือน ธันวาคม พุทธศักราช ๒๕๕๐ ศาลจังหวัดอุดรธานี ได้พิพากษาคดียกฟ้องแกนนำกลุ่มอนุรักษ์สิ่งแวดล้อมอุดรธานี ซึ่งบริษัทเอเชีย แปซิฟิค โปแตช คอร์ปอเรชั่น  จำกัด (เอพีพีซี) ในเครือของบริษัทอิตาเลียนไทย จำกัด มหาชน  เจ้าของโครงการเหมืองแร่โปแตชแจ้งความดำเนินคดีกับ ๕ แกนนำกลุ่มอนุรักษ์ฯ ว่าบุกรุกพื้นที่ของบริษัท  โดยบริษัทฯ เป็นโจทก์ฟ้องว่า เมื่อวันที่ ๑๑ มีนาคม  ๒๕๔๙ แกนนำกลุ่มอนุรักษ์ฯ ร่วมกันบุกรุกเข้าไปในที่ดินของบริษัท แล้วทุบทำลายหมุดปักเขตเหมืองแร่

การปักหมุดขอบเขตเหมืองแร่และโรงงานแต่งแร่อันเป็นเหตุการฟ้องร้องนั้นเป็นขั้นตอนในขบวนการขอประทานบัตรเพื่อเปิดเหมืองแร่ตามขั้นตอนกฎหมายแร่ พ.ศ. ๒๕๔๕ ซึ่งนับตั้งแต่บริษัทฯ ยื่นขอประทานบัตรมาตั้งแต่ปี ๒๕๔๗ ก็มีความพยายามลงปักหมุดในพื้นที่ โดยในเบื้องต้นพยายามเร่งรัดขั้นตอนจนเกิดความขัดแย้งเผชิญหน้ากับประชาชนในพื้นที่นับครั้งไม่ถ้วน จนทางจังหวัดได้พยายามแก้ปัญหาโดยตั้งคณะทำงานขึ้นมา ๓ ฝ่ายเพื่อแก้ไขปัญหา และผู้ว่าราชการจังหวัดอุดรธานี ได้ทำหนังสือแจ้งกลุ่มอนุรักษ์สิ่งแวดล้อมอุดรธานีว่ามีการระงับการรังวัดปัก ลงวันที่ ๑๗ กันยายน ๒๕๔๗ และต่อมามีการเจรจาตกลงว่าต้องมีการชี้แจงประชาคมหมู่บ้านในทุกหมู่บ้านในพื้นที่ก่อนที่จะมีการปักหมุดเขตเหมืองแร่ ดังกล่าว

ศาลได้พิพากษาศาลยกฟ้องแกนนำกลุ่มอนุรักษ์ฯ ทั้ง ๕ ด้วยพิจารณาตามหลักการในรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักไทย พุทธศักราช ๒๕๔๐ ที่ได้กำหนดสิทธิในทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม  ที่มีสาระเรื่องความสัมพันธ์ทางอำนาจระหว่างรัฐกับประชาชนในการจัดการทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมโดยได้เพิ่มอำนาจให้ประชาชน  ชุมชนท้องถิ่นมีส่วนร่วมในการจัดการทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม  ตลอดจนสามารถตรวจสอบการใช้อำนาจของรัฐในการจัดการทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม  และเห็นว่าบริษัทดำเนินการโดยฝ่าฝืนต่อพระราชบัญญัติแร่  และฝ่าฝืนรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทยพุทธศักราช ๒๕๔๐ อันเป็นกฎหมายสูงสุดที่ใช้ในการปกครองประเทศ  ดังนั้นศาลจึงเห็นว่าการคัดค้านการรังวัดปักหมุดของกลุ่มอนุรักษ์ฯ และเรียกร้องการมีส่วนร่วมจึงเป็นการกระทำการอันเป็นการร่วมกันในการจัดการ  การบำรุงรักษา และการใช้ประโยชน์จากทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมอย่างสมดุลยั่งยืน อีกทั้งเป็นการใช้สิทธิในการบำรุงรักษาและใช้ประโยชน์จากทรัพยากรธรรมชาติ และความหลากหลายทางชีวภาพ และในการคุ้มครอง  ส่งเสริม  และรักษา  คุณภาพสิ่งแวดล้อมเพื่อให้ดำรงอยู่ได้อย่างปกติและต่อเนื่องในสิ่งแวดล้อมที่จะไม่ก่อให้เกิดอันตรายต่อสุขภาพ อนามัย สวัสดิภาพ หรือคุณภาพชีวิตของตน

ในคำพิพากษาศาลยังระบุว่าโครงการเหมืองแร่โปแตช เป็นโครงการที่แสวงหาประโยชน์จากทรัพยากรธรรมชาติ แม้บริษัทจะอ้างว่าดำเนินการไปตามที่ระบุไว้ในสัญญากับรัฐบาลไทยแต่ประชาชนในพื้นที่โครงการฯ ก็จะเป็นผู้ที่ได้ประโยชน์หรือเสียประโยชน์  หรือได้รับผลกระทบจากสัญญาโดยตรงด้วย จึงต้องคำนึงถึงกฎหมายมหาชนอันเป็นกฎหมายที่บัญญัติถึงความสัมพันธ์ระหว่างรัฐกับประชาชนในรัฐนั้นประกอบด้วย  นอกจากนี้ยังระบุว่าว่าในขณะที่ทำสัญญา ตลอดจนการดำเนินการตามสัญญาในแต่ละขั้นตอนในเวลาต่อมาไม่มีการเปิดเผยให้ประชาชนในพื้นที่และผู้ที่มีส่วนเกี่ยวข้องได้รับทราบ เช่น  ในช่วงของการสำรวจ  หรือ ในช่วงของการทำรายงานวิเคราะห์ผลกระทบสิ่งแวดล้อม  เป็นต้น  การเข้าถึงสัญญาในครั้งนี้ประชาชนต้องใช้สิทธิการเข้าถึงข้อมูลข่าวสารของราชการตามรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย  พุทธศักราช ๒๕๔๐ มาตรา ๕๙ และพระราชบัญญัติข้อมูลข่าวสารของราชการ พ.ศ.๒๕๔๐ มาตรา ๓๕ โดยคณะกรรมการวินิจฉัยฯ มีมติให้กรมทรัพยากรธรณีเปิดเผยข้อมูลข่าวสารเกี่ยวกับสัญญาสัมปทานที่มีลักษณะผูกขาดตัดตอนของเหมืองแร่โปแตช จังหวัดอุดรธานี  ประชาชนและผู้เกี่ยวข้องจึงมีโอกาสได้ทราบข้อเท็จจริงของสัญญาและขั้นตอนการดำเนินการตามสัญญาตลอดจนผลกระทบที่จะเกิดขึ้น และศาลยังระบุเพิ่มเติมว่าการดำเนินการเกี่ยวกับโครงการเหมืองแร่โปแตชของบริษัทฯ และหน่วยงานราชการที่เกี่ยวข้องก็ดำเนินการในลักษณะไม่โปร่งใส  สร้างความสงสัยคลางแคลงใจและความวิตกกังวลให้แก่ชาวบ้านหลายกรณี  เช่น  กรณีการทำรายงานวิเคราะห์ผลกระทบสิ่งแวดล้อม  และการให้ความเห็นชอบหรือรับรองการทำรายงานวิเคราะห์ผลกระทบสิ่งแวดล้อม  ก่อนที่พระราชบัญญัติแร่  (ฉบับที่ ๕)  พ.ศ. ๒๕๔๕  จะประกาศใช้บังคับ  และนักวิชาการที่เกี่ยวข้องตลอดจนองค์กรเอกชนอื่นก็ได้ร่วมคัดค้านว่า  การทำรายงานการวิเคราะห์ผลกระทบสิ่งแวดล้อมก่อนที่กฎหมายบังคับใช้เป็นการดำเนินการที่ไม่ชอบด้วยกฎหมาย  หรือเป็นการดำเนินการที่ไม่ครอบคลุมพื้นที่โครงการทั้งหมด  หรือเป็นการทำรายงานการวิเคราะห์ผลกระทบที่ไม่ตรงกับความเป็นจริงที่จะเกิดขึ้น  ซึ่งนี่คือเหตุผลที่แท้จริงที่ทำให้บริษัทอิตาเลี่ยนไทยไม่อาจจะดันทุรังใช้รายงานอีไอเอเดิมได้แม้จะผ่านความเห็นชอบของ คชก.ไปแล้วก็ตาม

หมายเหตุว่าด้วยโครงการรุนแรงฯ

คำพิพากษาศาลดังกล่าวนี้ถือเป็นที่สุดเพราะไม่มีการอุธรณ์ และความขัดแย้งและการต่อสู้แบบกัดไม่ปล่อยของกลุ่มอนุรักษ์สิ่งแวดล้อมอุดรธานีทำให้บริษัทอิตัลไทยเสียภาพพจน์ทางการลงทุนไปพอประมาณ ทำให้ต้องถอยทัพกลับไปเริ่มต้นนับหนึ่งใหม่ และหาก นับแต่ปี ๒๕๔๗ ที่บริษัทได้ยืนของประทานบัตรหวังจะเริ่มขุดเหมืองมาจนบัดนี้ก็ยังไม่อาจจะเข้าปักหมุดขอบเขตเหมืองแร่ได้ทำให้ขั้นตอนอื่นไปไม่ได้ ซึ่งกินเวลาร่วม ๗ ปี

ร่วม ๑๐ ของการต่อสู้อย่างเข้มข้นนั้นได้มีมิติคณะรัฐมนตรี เมื่อปี ๒๕๔๙ ให้มีการศึกษาประเมินผลกระทบเชิงยุทธศาสตร์ของโครงการเหมืองแร่โปแตชอุดรธานี และโครงการเหมืองแร่โปแตชอื่นๆ ในภาคอีสาน ดังนั้นการต่อสู้เรื่องเหมืองแร่โปแตชอุดรธานีจึงไม่ได้หยุดอยู่แค่ขอบเขตจังหวัดอุดรธานี แต่ได้เกิดแรงเคลื่อนไหวด้านการกำหนดนโยบายสาธารณะในการทำเหมืองแร่โปแตชในประเทศไทยไปแล้ว ที่ผ่านมากลุ่มอนุรักษ์สิ่งแวดล้อมอุดรธานีได้ทำความตกลงในระดับจังหวัดว่าจะยุติขบวนการอนุมัติ อนุญาต ตลอดจนการรังวัดปักหมุดเขตเหมืองแร่ไว้จนกว่าการศึกษาผลกระทบเชิงยุทธศาสตร์ ตามมติ ครม. จะแล้วเสร็จ

นอกจากนี้ความผิดพลาดของรายงานศึกษาผลกระทบสิ่งแวดล้อม ตลอดจนรัฐธรรมนูญใหม่ปี ๒๕๕๐ มาตรา ๖๗ วรรค ๒ กำหนดให้การดำเนินโครงการหรือกิจกรรมที่อาจก่อให้เกิดผลกระทบต่อชุมชนอย่างรุนแรงจะต้องศึกษาและประเมินผลกระทบต่อคุณภาพสิ่งแวดล้อมและสุขภาพของประชาชนในชุมชน และต่อมาก็ยังมีข้อกำหนดตาม พรบ.สุขภาพแห่งชาติ ๒๕๕๒ เรื่องการประเมินผลกระทบทางสุขภาพ ทำให้บริษัทฯลังเลว่าจะดำเนินการต่อไป อย่างไรดี แม้บริษัทฯ ได้ทำการว่าจ้างบริษัทที่ปรึกษาและนักวิชาการจากมหาวิทยาลัยขอนแก่น จัดทำรายงานศึกษาผลกระทบสิ่งแวดล้อมด้านสิ่งแวดล้อมและสุขภาพไปแล้วแต่ก็ยังไม่มีการยื่นผลการศึกษาดังกล่าวต่อ คชก. แต่อย่างใด

ต่อมาได้มีข้อถกเถียงกันอย่างกว้างขวางถึงโรงการที่อาจก่อให้เกิดผลกระทบต่อชุมชนอย่างรุนแรง และในที่สุดได้มีประกาศประเภทโครงการหรือกิจการที่อาจจะก่อให้เกิดผลกระทบต่อชุมชนอย่างรุนแรงทั้งทางด้านคุณภาพสิ่งแวดล้อม ทรัพยากรธรรมชาติและสุขภาพ ๑๑ ประเภท เมื่อวันที่ ๓๑ สิงหาคม ๒๕๕๓ โดยประกาศดังกล่าวไม่ได้ยึดตามข้อเสนอของคณะกรรมการคณะกรรมการแก้ไขปัญหาการปฏิบัติตามมาตรา ๖๗ วรรคสองของรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย (คณะกรรมการ ๔ ฝ่าย) ซึ่งได้รับการแต่งตั้งจากนายกรัฐมนตรีเพื่อทำหน้าที่โดยตรงในการศึกษาและจัดทำข้อเสนอให้ประกาศกำหนดประเภทโครงการรุนแรง โดยผ่านขบวนรับฟังความคิดเห็นร่วมกันของภาคประชาชน ภาคเอกชน ภาครัฐ และผู้ทรงคุณวุฒิ ทั้งยังผ่านการรับฟังความ คิดเห็นจากประชาชนทั่วทุกภาค  จนมีข้อมูลสนับสนุนที่น่าเชื่อว่าอาจก่อให้เกิดผลกระทบต่อชุมชนอย่างรุนแรงและเสนอข้อกำหนดออกมาจำนวน ๑๘ ประเภทโครงการรุนแรง ซึ่งเชื่อว่าจะช่วยคัดกรองให้โครงการต่างๆ ที่จะเกิดผลกระทบได้

แต่การตัดเหลือ ๑๑ ประเภทโครงการรุนแรง ทำให้โครงการเหมืองแร่ใต้ดินที่มีเสาค้ำยันไม่เป็นโครงการรุนแรง จึงไม่ต้องประเมินผลกระทบด้านสิ่งแวดล้อมและสุขภาพ  โครงการเหมืองแร่เหมืองแร่โปแตช ซึ่งในทางเทคนิคการทำเหมืองแร่นั้นออกแบบเป็นการทำเหมืองใต้ดินที่มีเสาคำยัน จึงไม่เข้าเกณฑ์โครงการรุนแรงตามรัฐธรรมนูญปี ๒๕๕๐

ประกาศนี้ทำให้มีความเคลื่อนไหวครั้งใหม่ในพื้นที่จังหวัดอุดรธานี เมื่อวันที่ ๒๙ ตุลาคม ๒๕๕๓ ที่ผ่านมา กรมอุตสาหกรรมพื้นฐานและการเหมือแร่ (กพร.) ได้จัดการประชุมชี้แจง เรื่องการขออนุญาตประทานบัตรตามพระราชบัญญัติแร่ พ.ศ. ๒๕๑๐  ภายใต้กรอบมาตรา ๖๗ วรรค ๒ ของรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พ.ศ. ๒๕๕๐  ณ โรงแรมเซ็นทารา โฮเต็ล แอนด์ คอนเวนชั่น เซ็นเตอร์ จังหวัดอุดรธานี  ในวันเดียวกันรองผู้ว่าราชการจังหวัดอุดรธานีได้ออกหนังสือแจ้งไปยังอำเภอที่ตั้งโครงการว่าแจ้งว่าจะมีเจ้าหน้าที่ลงดำเนินการรังวัดการปักหมุดเขตเหมืองแร่ และวันเสาร์ที่ ๓๐ ได้พยายามลงดำเนินการรังวัดปักหมุดแต่ไม่เป็นผลเพราะมีการออกมาป้องกันพื้นที่ของกลุ่มชาวบ้านจำนวนมาก และต่อมาในวันอาทิตย์ที่ ๓๑ ได้มีการระดมเจ้าหน้าที่ตำรวจ และ อปพร. จากอำเภอรอบนอกเข้าป้องกันบริษัทฯ และเจ้าหน้าที่ของ กพร. ลงรังวัดปักหมุด ขณะที่กลุ่มอนุรักษ์สิ่งแวดล้อมอุดรธานี  ออกมาชุมนุมคัดค้านการดำเนินการปักหมุดแบบสายฟ้าแลบดังกล่าว

การรังวัดครั้งนี้ได้จัดให้มีการระดมกลุ่มชายฉกรรจ์ประมาณ ๑๐๐ คนอีกทั้งยังมีเจ้าหน้าที่ตำรวจ และอาสาสมัครรักษาความปอดภัยพลเรือน (อปพร.) ได้ออกมาทำหน้าที่เป็นแนวป้องกันการรังวัดปักหมุดในแต่ละจุด ซึ่งได้จัดให้มีการปักหมุดกระจายเป็นหลายจุด
ในขณะที่กลุ่มชาวบ้านกลุ่มอนุรักษ์สิ่งแวดล้อมอุดรธานีได้รวมกำลังชุมนุมคัดค้านการปักหมุดดังกล่าวเป็นจุดๆ ตามไปด้วยทำให้เกิดการปะทะกันเป็นระยะๆ ตามจุดที่ทำการปักหมุดดังกล่าวในเบื้องต้นได้มีรายงานผู้บาดเจ็บจากการปะทะดังกล่าวและการปะทะดังกล่าวยังจะดำเนินต่อไปโดยไม่สนใจความขัดแย้งที่เขม็งเกลียวขึ้นเป็นลำดับในพื้นที่ โดยทางบริษัทฯ และ กพร.ระบุว่าจะดำเนินการปักหมุดให้แล้วเสร็จภาย ๒ วันคือระหว่างวันที่ ๓๑ ตุลาคม - ๑ พฤศจิกายน ๒๕๕๓ นี้

การเปิดฉากปะทะของฝ่ายเจ้าของโครงการเหมืองแร่โปแตชครั้งนี้นับเป็นการเปิดฉากรุกด้วยต้นทุนสูงอีกครั้งของบริษัทฯ แม้รู้แน่ว่าการประชาชนที่ยืนหยัดคัดค้านเหมืองแร่โปแตช มาอย่างต่อเนื่องยาวนานทุกรูปแบบนั้นจะไม่ยอมถอยหรือจำนนกับขบวนลักไก่อย่างที่ผ่าน ๆมา สิ่งที่ตามมาคือความสูญเสียและความขัดแย้ง

การปะทะกันครั้งนี้จึงถือเป็นการพยายามอย่างยิ่งยวดที่ก้าวขั้นบันไดประทานบัตรขุดแร่ให้ได้ เพื่อหวังว่าบันไดขั้นต่อไปที่จะก้าวขึ้นไปได้ง่ายมากขึ้น โดยการหนุนหลังของฝ่ายเจ้าหน้าที่รัฐที่คอยเป็นมือไม้อำนวยความสะดวก ไม่ยี่หระต่อสถานการณ์ความขัดแย้งในพื้นที่ที่นับวันจะทวีคูณขึ้นตามลำดับ  และนั่นหมายถึง สงครามระหว่างชาวบ้านและนายทุน ที่มีรัฐฯหนุน ได้ปะทุขึ้นอีกรอบแล้วในพื้นที่โครงการเหมืองแร่โปแตชอุดรธานี.